مسجد سرریگ یزد
در خیابان قیام که مرکز تجاری شهر یزد است، مسجدی به نام مسجد «ریگ» وجود دارد در محله سرریگ. هر روز درایام کاری هفته، ۳ ساعت به غروب مانده در این مسجد، اذان گفته می شود و نماز جماعت برگزار می گردد. اذانی که به اذان آقا معروف است. خیابان قیام مرکز تجارت و شاهرگ حیات اقتصادی یزد است که بین چهارراه شهدا (میدان امیرچخماق) و میدان مصطفی خمینی (بعثت)، در امتداد شرق به غرب کشیده شده است. در میانه ضلع جنوبی این خیابان مسجدی واقع است که آن را «مسجد ریگ» می نامند ولی در کتاب های تاریخی و معماری از آن به «مسجد سر ریگ» یاد شده است.
این مسجد دارای درگاه ورودی، در چوبی کنده کاری شده، صحن باریک و بلند، ایوان جنوبی،گنبدخانه، شبستان کوچک، شبستان بزرگ ستون دار و رواق های دو طبقه ای است که در اضلاع صحن قرار گرفته اند. قدمت مسجد را نزدیک به هفتصد سال تخمین زده اند. روی بعضی از زیلوهایی که تاریخ بافت آنها به ۳۰۰ سال قبل باز می گردد. عبارت «وقف شبستان مسجد سر ریگ خارج حصار دارالعباده یزد» به چشم می خورد و این می رساند که محل فعلی مسجد در سابق جزء حصار شهر نبوده است، ولی هم اکنون از نقاط مرکزی شهر محسوب می شود. وجه تسمیه مسجد را به مسجد «سر ریگ» یا مسجد «ریگ» دو چیز دانسته اند : ۱- منطقه ای که مسجد و مناره آن بنا شده، در سابق ریگزار بوده است و مسجد بر روی ریگ واقع شده است. ۲- زمانی قحطی شدید در یزد اتفاق می افتد به گونه ای که همه مغازه داران، گندم ها و ارزاق عمومی را احتکار می کنند. تاجری پارسا و خیر به قافله ای- که زیر نظر خودش اداره می شده و حدود ۳۰۰ شتر داشته- دستور داده است تا بر شتران خود یک لنگه ریگ و یک لنگه گندم بگذارند و به داخل شهر آورند. در شهر شایع می شود که گندم بسیاری وارد شده است، در نتیجه کسانی که ارزان می فروشند و بدین گونه مردم از بلای قحطی جان سالم به در می برند. چون بارانداز شترها نزدیک این مسجد بوده به مسجد ریگ مشهور شده است. البته این وجه بیشتر به افسانه می نماید تا واقعیت.
گرچه در کتاب «یادگارهای یزد» تالیف آقای ایرج افشار بحث خوبی درباره مسجد شده، ولی ناگفته ها یا به عبارت دیگرناشنیده هایی درباره مسجد وجود دارد که به بعضی از آنها اشاره می شود : ۱- آب وضوخانه : به آب جدیده معروف بوده است. در قدیم آب مصرفی مردم ساکن شهرستان یزد از طریق قنات تامین می شده و دو قنات در یزد جریان داشته که دارای آب نسبتاً خوبی بوده است : الف) آب جدیده که از مدارس علمیه مصلای صفدرخان، مدرسه خان و مدرسه شفیعیه عبور و به مسجد ریگ می رسیده است. این آب بسیار خنک بوده است به طوری که در اوج گرمی هوا در تابستان، نمی شده به آن آب دست زد. برای استفاده از این آب باید چند پله ای از سطح زمین پایین تر روند که در اصطلاح یزد به آن «جو» یا «پاکنه» می گویند. البته هم اکنون آب این قنات خشک شده است. در تابستان های گرم معمولاً مردم به پاکنه های مختلفی که در مسجد یا در خانه هایشان بوده، می رفته اند.بعضی از مغازه داران همسایه مسجد، گرمای شدید ظهرتابستان را در پاکنه مسجد با هوایی بسیار مطبوع سپری می کرده اند. ب) قنات آب رحیم آباد : البته آب این قنات از مسجد نمی گذشته است.
۲- سی و پنج سال قبل، قراردادی مربوط به خشت مالی، با قدمت ۱۱۴ سال، پیدا شد که می توان گفت این قرارداد مربوط به ۱۴۹ سال پیش است. در آن قرارداد قید شده است که گل خشت مالی را باید ۱۴ مرتبه ورز دهند و دفعه پانزدهم به قالب بزنند و خشت را بمالند. نقل است که چندی پیش هنگام تعمیر مسجد ۳ قالب خشت را در جوی آب گذاشته اند تا آب جمع شود و از آب استفاده کنند. آن خشت ها بعد از ۳ شبانه روز هنوز کامل خیس نشده بودند. این رسم در قدیم متداول بوده است که برای خشت مالی قرارداد می بسته اند تا گل آن را چند بار ورز دهند. سعی می کردند ملات پایه هایی را که با خشت و ملات گل می چینند، سفت نباشد تا خشت ها کاملاً داخل گل قرار گیرد و دیوار، سوراخ موش و ... پیدا نکند.
۳- این مسجد از جمله مساجدی است که یک منار بیشترندارد و ابتدا منار ساخته شده و پس از آن مسجد بنا گردیده است، بنابراین قدمت منار بیش از مسجد است. این منار بر تل ریگ بنا شده و راهنمای مسافرانی بوده است که قصد عبور از مسیر کرمان به اصفهان و ... را داشته اند. ۴- قندیلی بسیار قدیمی و عتیقه در گنبد نصب بوده است که تاریخ آن به ۵۰۰ سال قبل باز می گردد. شایان ذکر است که مسجد دیگری هم به نام مسجد ریگ معروف بوده و آن جامع قدیم مجومرد است. در ابتدا كاروانسرا بوده وامیر معین الدین اشرف ، از اعاظم سادات عریضی كه آثار خیریه بسیاری از او در یزد به جای مانده است ، مسجد مذكور را بنیان نهاد .وی كاروانسرا را خریداری نمود وآن را به ساخت مسجد اختصاص دادو صفه وگنبد ومقصوره وغرفه وجماعت خانه بنا كرد.همچنین پایابی حفر نمود ونهر جدید را درآن جاری ساخت وچندین باب دكان ومغازه در حواشی مسجد بناكرد وآنها را وقف نمود . بنا به گزارش تحقیقات باستان شناسی مركز مطالعات وپژوهشهای میراث فرهنگی استان یزد ،بانی مسجد مذكور امیر معین الدین اشرف بود كه ازبزرگان عصر سلجوقی به شمار می رفت ودر سال ۷۳۰ هجری قمری كاروانسرای مذكور را خریداری كرد وصفه وگنبد ورواقهایی بر آن افزود در این گزارش تناقضهایی وجود دارد وبر اساس مطالب متون تاریخی محلی یزد نادرست به نظر می رسد، زیرا اولاً امیر معین الدین اشرف دراواخر سده هفتم واواسط سده‌هشتم هجری می زیست. و دارای سه فرزند به نامهای: امیر ركن الدین شاه حسن ، شرف الدین حسین وكمال الدین شاه علی بود و امیر ركن الدین شاه حسن وزیر شاه شجاع بر اثر سعایت دشمنان در سال ۷۳۰ هجری قمری كشته شد.
ثانیاً تاریخ دقیق احداث مسجد ریگ در منابع تاریخی ذكر نشده است وگزارش مركز اسناد مبنی بر احداث بنای مسجد در سال ۷۳۰ هجری قمری با تاریخ مرگ میر ركن الدین شاه حسن پسر امیر معین الدین اشرف اشتباه ذكر شده است . مسجد ریگ بر اثر ویرانیهای پی در پی دو بار تجدید بنا گردیده است . در زمان فرزند ابوسعید طبسی درگاه مسجد ریگ تخریب گردید وفردی به نام خواجه توكل قزوینی درگاه وگنبد آن را مرمت وبازساری نمود. در سال ۷۹۸ هجری وپس از تاریخ مذكور خواجه فخرالدین ابرقویی مسجد ریگ را دوطبقه ساخت وگنبدی مرتفع ودوجماعتخانه بنا كرد ومنبری در مسجد قرار داد. در سال ۸۹۰هجری حاجی خواجه جان تبریزی وصیت نمود كه سه هزار دینار تبریزی در مصارف امور خیریه هزینه نمایند ، از جمله یك هزار دینار از آن صرف ساخت وساز بخشهای پایاب وجماعتخانه مسجد ریگ گردید. مسجد در سال ۸۶۰ هجری بر اثر وقوع سیل تخریب شد وبه مدت شش ماه ویران ومتروك بود تا اینكه پس از گذشت شش ماه باردیگر آباد گردید ومردم در آنجا نماز گزاردند. در زمان حكمرانی محمد ولی میرزا بر یزد حاجی میزا سید مهدی برادر اعیانی مدرس چندین باب دكان ومغازه واقع در ضلع شمالی مسجد خریداری كرد ودرصدد بود شبستانی دایر نماید وآن را ضمیمه مسجدكند كه توفیق نیافت و در سال ۱۲۵۱ هجری شخصی به نام حاجی كاظم مشهور به كلاهدوز با خریداری ضلع جنوبی مسجد، شبستانی در نهایت زیبایی وتكلّف بناكرد . مسجد مذكوردرسده هشتم هجری توسط معین الدین اشرف احداث گردید مسجد ریگ رفیع و دوطرف صحن مستطیل شكل آن دوشبستان است كه در طی ادوار مختلف تاریخی دایر گردیده اند . مسجد مذكور از سده هشتم هجری به بعد به‌صورت یكی از مساجد بزرگ در آمده است. پس از گچبری ولایه برداریهایی هایی كه انجام گردید، یك محراب كاشی شده در انتهای جنوبی این مسجد مشاهده شد. شبستان دیگری در قسمت شرقی مسجد وجود دارد كه شامل نورگیرهای مرمری باستونهای مربع شكل می‌باشدكه سقف جناقی ،برروی آن خودنمایی می‌كند.
این مسجد دارای مناره ای است که بدنه آن با كاشیهای زیباپوشیده شده است (در حال حاضر قسمتهایی از کاشیها فروریخته). در بالای محراب این مسجد در شبستانف زمستانی، بادگیری بوده كه اكنون خراب شده است. در داخل محراب نیز سنگ مرمری قراردارد كه بر روی آن نقوش محرابی وخطوط كوفی وعربی منقوراست. در سمت شرق مسجد پلكانی با رویة گچی ، جهت ورود زنان به تنها غرفه مسجد در طبقه اول تعبیه گردیده كه طاقچه ای در داخل آن است. غرفة تحتانی، قوس نیم دایره ای دارد و در داخل آن نیزطاقچه‌ای است. ازارة تابستانخانه تا ارتفاع۵۰ سانتیمتر از سنگ است و در سطح پایین آن قرنیز سیاه رنگی به كار رفته است. در وسط سقف تابستانخانه فضایی شبیه به گلخانه به سبك امروزی با پنجرة فلزی بزرگ ایجاد شده است . بر روی یكی از زیلوهای مسجد ، عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زین آقا واقع در محلّه مخزن من دارالعباده یزد داخل حصار سنه۱۳۰۴ عمل محمد علی حاجی رجب میبدی ›› وبر روی زیلوئی دیگر عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زینل عابدین داخل حصار دروازة مالمیر شهر سنه ۱۳۴۰›› نوشته شده است به نظر می رسد مسجد در عهد ناصرالدین شاه قاجاری بنا شده است . خطوط آیه های عربی به چهار گونه نگاشته شده و در بالای محراب قرنیز گچی موجود است.در بدنه تا كف مسجدنیز كاشیهای فیروزه ای ولاجوردی به صورت نقوش هندسی تعبیه شده است . سقف مسجد نسبتاً بلند ودر دوطرف آن دو شبستان ستون دار قرارگرفته است .نور داخل شبستان تابستانی از پنجره ورودی بزرگ آن تامین می شود .بدنه دیوارهانیز با گچ سفید شده است . یك در ورودی مسجد به بازار متصل می شود .همچنین دوگرمخانه یا شبستان زمستانی در طرفین آن است كه محراب مقرنس گچی دارد . در زیر صحن مسجد زیر زمین یا سردابه ای بوده كه جهت وضو استفاده می شده است . نور شبستان ضلع چپ با سنگهای مرمر سقف تامین می شود‌وشبستانهای جنبی دارای ۳۲ ستون چهار ضلعی وسقف گنبدی هستند .در روی هر گنبد نیزیك نور گیرف مرمری به كار رفته است. محراب این قسمت از سنگ مرمر ونورگیرها عموماً به صورت هشت ضلعی است.
آدرس: یزد، خیابان قیام
این مسجد دارای درگاه ورودی، در چوبی کنده کاری شده، صحن باریک و بلند، ایوان جنوبی،گنبدخانه، شبستان کوچک، شبستان بزرگ ستون دار و رواق های دو طبقه ای است که در اضلاع صحن قرار گرفته اند. قدمت مسجد را نزدیک به هفتصد سال تخمین زده اند. روی بعضی از زیلوهایی که تاریخ بافت آنها به ۳۰۰ سال قبل باز می گردد. عبارت «وقف شبستان مسجد سر ریگ خارج حصار دارالعباده یزد» به چشم می خورد و این می رساند که محل فعلی مسجد در سابق جزء حصار شهر نبوده است، ولی هم اکنون از نقاط مرکزی شهر محسوب می شود. وجه تسمیه مسجد را به مسجد «سر ریگ» یا مسجد «ریگ» دو چیز دانسته اند : ۱- منطقه ای که مسجد و مناره آن بنا شده، در سابق ریگزار بوده است و مسجد بر روی ریگ واقع شده است. ۲- زمانی قحطی شدید در یزد اتفاق می افتد به گونه ای که همه مغازه داران، گندم ها و ارزاق عمومی را احتکار می کنند. تاجری پارسا و خیر به قافله ای- که زیر نظر خودش اداره می شده و حدود ۳۰۰ شتر داشته- دستور داده است تا بر شتران خود یک لنگه ریگ و یک لنگه گندم بگذارند و به داخل شهر آورند. در شهر شایع می شود که گندم بسیاری وارد شده است، در نتیجه کسانی که ارزان می فروشند و بدین گونه مردم از بلای قحطی جان سالم به در می برند. چون بارانداز شترها نزدیک این مسجد بوده به مسجد ریگ مشهور شده است. البته این وجه بیشتر به افسانه می نماید تا واقعیت.
گرچه در کتاب «یادگارهای یزد» تالیف آقای ایرج افشار بحث خوبی درباره مسجد شده، ولی ناگفته ها یا به عبارت دیگرناشنیده هایی درباره مسجد وجود دارد که به بعضی از آنها اشاره می شود : ۱- آب وضوخانه : به آب جدیده معروف بوده است. در قدیم آب مصرفی مردم ساکن شهرستان یزد از طریق قنات تامین می شده و دو قنات در یزد جریان داشته که دارای آب نسبتاً خوبی بوده است : الف) آب جدیده که از مدارس علمیه مصلای صفدرخان، مدرسه خان و مدرسه شفیعیه عبور و به مسجد ریگ می رسیده است. این آب بسیار خنک بوده است به طوری که در اوج گرمی هوا در تابستان، نمی شده به آن آب دست زد. برای استفاده از این آب باید چند پله ای از سطح زمین پایین تر روند که در اصطلاح یزد به آن «جو» یا «پاکنه» می گویند. البته هم اکنون آب این قنات خشک شده است. در تابستان های گرم معمولاً مردم به پاکنه های مختلفی که در مسجد یا در خانه هایشان بوده، می رفته اند.بعضی از مغازه داران همسایه مسجد، گرمای شدید ظهرتابستان را در پاکنه مسجد با هوایی بسیار مطبوع سپری می کرده اند. ب) قنات آب رحیم آباد : البته آب این قنات از مسجد نمی گذشته است.
۲- سی و پنج سال قبل، قراردادی مربوط به خشت مالی، با قدمت ۱۱۴ سال، پیدا شد که می توان گفت این قرارداد مربوط به ۱۴۹ سال پیش است. در آن قرارداد قید شده است که گل خشت مالی را باید ۱۴ مرتبه ورز دهند و دفعه پانزدهم به قالب بزنند و خشت را بمالند. نقل است که چندی پیش هنگام تعمیر مسجد ۳ قالب خشت را در جوی آب گذاشته اند تا آب جمع شود و از آب استفاده کنند. آن خشت ها بعد از ۳ شبانه روز هنوز کامل خیس نشده بودند. این رسم در قدیم متداول بوده است که برای خشت مالی قرارداد می بسته اند تا گل آن را چند بار ورز دهند. سعی می کردند ملات پایه هایی را که با خشت و ملات گل می چینند، سفت نباشد تا خشت ها کاملاً داخل گل قرار گیرد و دیوار، سوراخ موش و ... پیدا نکند.
۳- این مسجد از جمله مساجدی است که یک منار بیشترندارد و ابتدا منار ساخته شده و پس از آن مسجد بنا گردیده است، بنابراین قدمت منار بیش از مسجد است. این منار بر تل ریگ بنا شده و راهنمای مسافرانی بوده است که قصد عبور از مسیر کرمان به اصفهان و ... را داشته اند. ۴- قندیلی بسیار قدیمی و عتیقه در گنبد نصب بوده است که تاریخ آن به ۵۰۰ سال قبل باز می گردد. شایان ذکر است که مسجد دیگری هم به نام مسجد ریگ معروف بوده و آن جامع قدیم مجومرد است. در ابتدا كاروانسرا بوده وامیر معین الدین اشرف ، از اعاظم سادات عریضی كه آثار خیریه بسیاری از او در یزد به جای مانده است ، مسجد مذكور را بنیان نهاد .وی كاروانسرا را خریداری نمود وآن را به ساخت مسجد اختصاص دادو صفه وگنبد ومقصوره وغرفه وجماعت خانه بنا كرد.همچنین پایابی حفر نمود ونهر جدید را درآن جاری ساخت وچندین باب دكان ومغازه در حواشی مسجد بناكرد وآنها را وقف نمود . بنا به گزارش تحقیقات باستان شناسی مركز مطالعات وپژوهشهای میراث فرهنگی استان یزد ،بانی مسجد مذكور امیر معین الدین اشرف بود كه ازبزرگان عصر سلجوقی به شمار می رفت ودر سال ۷۳۰ هجری قمری كاروانسرای مذكور را خریداری كرد وصفه وگنبد ورواقهایی بر آن افزود در این گزارش تناقضهایی وجود دارد وبر اساس مطالب متون تاریخی محلی یزد نادرست به نظر می رسد، زیرا اولاً امیر معین الدین اشرف دراواخر سده هفتم واواسط سده‌هشتم هجری می زیست. و دارای سه فرزند به نامهای: امیر ركن الدین شاه حسن ، شرف الدین حسین وكمال الدین شاه علی بود و امیر ركن الدین شاه حسن وزیر شاه شجاع بر اثر سعایت دشمنان در سال ۷۳۰ هجری قمری كشته شد.
ثانیاً تاریخ دقیق احداث مسجد ریگ در منابع تاریخی ذكر نشده است وگزارش مركز اسناد مبنی بر احداث بنای مسجد در سال ۷۳۰ هجری قمری با تاریخ مرگ میر ركن الدین شاه حسن پسر امیر معین الدین اشرف اشتباه ذكر شده است . مسجد ریگ بر اثر ویرانیهای پی در پی دو بار تجدید بنا گردیده است . در زمان فرزند ابوسعید طبسی درگاه مسجد ریگ تخریب گردید وفردی به نام خواجه توكل قزوینی درگاه وگنبد آن را مرمت وبازساری نمود. در سال ۷۹۸ هجری وپس از تاریخ مذكور خواجه فخرالدین ابرقویی مسجد ریگ را دوطبقه ساخت وگنبدی مرتفع ودوجماعتخانه بنا كرد ومنبری در مسجد قرار داد. در سال ۸۹۰هجری حاجی خواجه جان تبریزی وصیت نمود كه سه هزار دینار تبریزی در مصارف امور خیریه هزینه نمایند ، از جمله یك هزار دینار از آن صرف ساخت وساز بخشهای پایاب وجماعتخانه مسجد ریگ گردید. مسجد در سال ۸۶۰ هجری بر اثر وقوع سیل تخریب شد وبه مدت شش ماه ویران ومتروك بود تا اینكه پس از گذشت شش ماه باردیگر آباد گردید ومردم در آنجا نماز گزاردند. در زمان حكمرانی محمد ولی میرزا بر یزد حاجی میزا سید مهدی برادر اعیانی مدرس چندین باب دكان ومغازه واقع در ضلع شمالی مسجد خریداری كرد ودرصدد بود شبستانی دایر نماید وآن را ضمیمه مسجدكند كه توفیق نیافت و در سال ۱۲۵۱ هجری شخصی به نام حاجی كاظم مشهور به كلاهدوز با خریداری ضلع جنوبی مسجد، شبستانی در نهایت زیبایی وتكلّف بناكرد . مسجد مذكوردرسده هشتم هجری توسط معین الدین اشرف احداث گردید مسجد ریگ رفیع و دوطرف صحن مستطیل شكل آن دوشبستان است كه در طی ادوار مختلف تاریخی دایر گردیده اند . مسجد مذكور از سده هشتم هجری به بعد به‌صورت یكی از مساجد بزرگ در آمده است. پس از گچبری ولایه برداریهایی هایی كه انجام گردید، یك محراب كاشی شده در انتهای جنوبی این مسجد مشاهده شد. شبستان دیگری در قسمت شرقی مسجد وجود دارد كه شامل نورگیرهای مرمری باستونهای مربع شكل می‌باشدكه سقف جناقی ،برروی آن خودنمایی می‌كند.
این مسجد دارای مناره ای است که بدنه آن با كاشیهای زیباپوشیده شده است (در حال حاضر قسمتهایی از کاشیها فروریخته). در بالای محراب این مسجد در شبستانف زمستانی، بادگیری بوده كه اكنون خراب شده است. در داخل محراب نیز سنگ مرمری قراردارد كه بر روی آن نقوش محرابی وخطوط كوفی وعربی منقوراست. در سمت شرق مسجد پلكانی با رویة گچی ، جهت ورود زنان به تنها غرفه مسجد در طبقه اول تعبیه گردیده كه طاقچه ای در داخل آن است. غرفة تحتانی، قوس نیم دایره ای دارد و در داخل آن نیزطاقچه‌ای است. ازارة تابستانخانه تا ارتفاع۵۰ سانتیمتر از سنگ است و در سطح پایین آن قرنیز سیاه رنگی به كار رفته است. در وسط سقف تابستانخانه فضایی شبیه به گلخانه به سبك امروزی با پنجرة فلزی بزرگ ایجاد شده است . بر روی یكی از زیلوهای مسجد ، عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زین آقا واقع در محلّه مخزن من دارالعباده یزد داخل حصار سنه۱۳۰۴ عمل محمد علی حاجی رجب میبدی ›› وبر روی زیلوئی دیگر عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زینل عابدین داخل حصار دروازة مالمیر شهر سنه ۱۳۴۰›› نوشته شده است به نظر می رسد مسجد در عهد ناصرالدین شاه قاجاری بنا شده است . خطوط آیه های عربی به چهار گونه نگاشته شده و در بالای محراب قرنیز گچی موجود است.در بدنه تا كف مسجدنیز كاشیهای فیروزه ای ولاجوردی به صورت نقوش هندسی تعبیه شده است . سقف مسجد نسبتاً بلند ودر دوطرف آن دو شبستان ستون دار قرارگرفته است .نور داخل شبستان تابستانی از پنجره ورودی بزرگ آن تامین می شود .بدنه دیوارهانیز با گچ سفید شده است . یك در ورودی مسجد به بازار متصل می شود .همچنین دوگرمخانه یا شبستان زمستانی در طرفین آن است كه محراب مقرنس گچی دارد . در زیر صحن مسجد زیر زمین یا سردابه ای بوده كه جهت وضو استفاده می شده است . نور شبستان ضلع چپ با سنگهای مرمر سقف تامین می شود‌وشبستانهای جنبی دارای ۳۲ ستون چهار ضلعی وسقف گنبدی هستند .در روی هر گنبد نیزیك نور گیرف مرمری به كار رفته است. محراب این قسمت از سنگ مرمر ونورگیرها عموماً به صورت هشت ضلعی است.
آدرس: یزد، خیابان قیاممطالب: صدا و سیمای مرکز یزد